Ze Wstępu

Rozdział pierwszy, traktujący o historii polskiej astronomii, nie ma aspiracji badawczych. Jego zadaniem jest wprowadzenie Czytelnika w problematykę i bardzo Pożyczki (ogólne nakreślenie sytuacji powstawania polskich dzieł astronomicznych. Gdy rozważa się bowiem terminy astronomiczne w ujęciu diachronicznym, należy zdawać sobie sprawę, na jakim poziomie była wiedza astronomiczna w Polsce w danym okresie. Potrzebne jest to do uzmysłowienia sobie, które terminy mogły być naukowej w danym okresie przydatne. Najwięksi polscy astronomowie, Mikołaj Kopernik i Jan Heweliusz, pisali wyłącznie po łacinie, lecz nie sposób o nich nie wspomnieć, ze względu na ich wkład w rozwój astronomii w ogóle. Wszak to właśnie między dotyczą te innymi dla stosowanych przez nich prekursorsko terminów łacińskich musiano astronomie potem znaleźć polskie odpowiedniki.

Rozdział drugi przedstawia dzieła astrologiczne i astronomiczne, w których autorzy stosowali polską leksykę z dziedziny astronomii, a z biegiem czasu i po- stępem wiedzy – naukowe terminy astronomiczne. Pisma te zostały jedynie pokrótce omówione, z uwypukleniem rodzaju używanej nomenklatury astronomicznej oraz sposobu jej wprowadzania. Świadomie kładę duży nacisk na pierwsze publikacje źródłowe (prognostyki, kalendarze i rozprawy o kometach), cytując obszernie ich tytuły, ponieważ już dzięki nim można się zorientować, jaki był początkowy stan leksyki astronomicznej, a zestawiając go ze współczesną polską naukową terminologią astronomiczną – przekonać się, jak wielkie zmiany się w tym słownictwie dokonały.

Rozdział trzeci poświęcony jest rozwojowi polskiego słownictwa astronomicznego i kształtowaniu się terminologii. Obejmuje analizę leksyki od staropolszczyzny do końca XIX w. Jest to zatem chronologiczny przegląd słownictwa z dziedziny astronomii. Rozdział zawiera omówienie wybranych terminów, zwłaszcza pod kątem etymologicznym. Celowo rozważam tu dość szczegółowo najstarsze, elementarne polskie słownictwo astronomiczne, gdyż później ono właśnie stało się podstawą i terminologii, np. leksem gwiazda jest ośrodkiem stu kilkudziesięciu współczesnych terminów. Rozdział ten mieści w sobie także omówienie kolejnych tendencji w kształtowaniu się polskiego słownictwa astronomicznego, a w końcu terminologii. Słownictwo dziewiętnastowieczne jest potraktowane mniej szczegółowo, ze względu – z jednej strony – na wielką liczbę prac i niemożność przeprowadzenia dokładnej analizy całego słownictwa w dotychczasowy sposób (zajęłoby to zbyt wiele miejsca i czasu, nie wnosząc niczego istotnego do niniejszych rozważań, praca natomiast przybrałaby charakter słownika), z drugiej zaś strony – na stosunkowo niewielkie zróżnicowanie tego słownictwa. Przeto w końcowej części rozdziału zmienia się metoda opracowania: nie omawiam poszczególnych leksemów, a tylko pokazuję ogólny kierunek rozwoju.

W rozdziale czwartym omawiam współczesną naukową terminologię astronomiczną. Jest podzielona tematycznie ze względu na rodzaje nazywanych pojęć. Analizuję jej pochodzenie, wyodrębniając różnego rodzaju zapożyczenia i terminologię rodzimą. Pożyczki dzielę także według języków, z których się wywodzą, badając drogi i mechanizmy zapożyczania. Rozdział ten zawiera również rozważania na temat skomplikowanej struktury współczesnych terminów astronomicznych (rozpatruję tu wieloczłonowość, niejednorodność, symbole i skróty) oraz pewne prognozy dotyczące naukowej terminologii astronomicznej.

W zakończeniu umieszczam wnioski, które nasunęły mi się w czasie pracy nad terminologią astronomiczną, zwłaszcza w aspekcie diachronicznym. Konkluzje dotyczą też możliwości wykorzystania teorii terminologii do pracy nad terminami astronomicznymi. Na końcu książki znajduje się indeks zawierający słownictwo astronomiczne (i częściowo pokrewne) oraz inne formacje użyte w rozprawie. Rezygnuję z podawania w nim stron przy szczególnie popularnych i często występujących leksemach, jak Słońce, Księżyc, gwiazda czy astronomia, astrologia itp. Indeks nie zawiera nazw własnych, typu: Scutum, Mira Ceti, Perseidy, Saturn, Antares, umieszczone zaś w nim są nazwy własne będące pierwotnie apelatywami, jak np. Sionce (centrum naszego układu planetarnego), Księżyc (naturalny satelita Ziemi), Galaktyka (galaktyka, do której należy Uklad Słoneczny) itd.