Jadwiga Wronicz, Słownictwo pisarzy cieszyńskich XVIII wieku, Kraków 1992, 158 s.

seria: Prace Instytutu Języka Polskiego PAN nr 79

[fragment Wstępu]

Zainteresowanie sytuacją językową na Śląsku Cieszyńskim ma długą, bo ponad stuletnią tradycję. Jednak dotąd uwaga językoznawców skupiała się głównie na problemach dialektologicznych. Językiem  literackim nie zajmowano się szerzej, choć badacze  literatury  niejednokrotnie zwracali uwagę na jego odrębny charakter  w stosunku do polszczyzny ogólnej.

Pierwsze książki autorów cieszyńskich pojawiają się w XVIII w. Są to dzieła religijne - niekiedy z dodatkami świeckimi - przeznaczone  dla protestantów (pisane przez pastorów) oraz dla katolików (pisane przez księży katolickich). Czytając je odnosimy wrażenie, że jest to polszczyzna bliższa dziełom renesansowym niż współczesnym sobie tekstom epoki saskiej czy stanisławowskiej. Archaiczność języka jest cechą typową dla odmian regionalnych, pozbawionych żywego kontaktu z językiem ogólnym. W drukach pisarzy cieszyńskich jest ona jednak wynikiem także bezpośredniego oddziaływania dzieł Kochanowskiego, Reja, Skargi oraz kaznodziei luterańskiego przełomu XVI - XVII w., Dambrowskiego, którego Postylla zwana Dambrówką cieszyła się dużą popularnością wśród protestantów cieszyńskich. Ponadto są to teksty w ogromnej większości religijne, z natury rzeczy bardziej archaiczne niż utwory o tematyce świeckiej. Drugim rysem znamiennym tych tekstów jest obecność elementów gwarowych. Są one nieraz świadomie wprowadzane, gdyż autorzy, pisząc swe dzieła głównie dla ludu, starają się dostosować je także pod względem językowym do potrzeb odbiorcy. W tekstach zaznacza się również wpływ języka czeskiego. Jest on uwarunkowany przynależnością polityczną Księstwa Cieszyńskiego do krajów korony cesarskiej czeskiej, a także korzystaniem przez ludność z czeskich kancjonałów. Można by się spodziewać również wpływu języka niemieckiego, jednak w badanych tekstach okazuje się on zaskakująco mały. Ten splot czynników decyduje o odrębnym charakterze polszczyzny cieszyńskiej, która z tego względu zasługuje na uwagę. Ich oddziaływanie zaznacza się zarówno w systemie gramatycznym, jak i w słownictwie. Niniejsza praca jest poświęcona słownictwu (...)